Mensen en theater: altijd onderweg
Kort na elkaar programmeerde NTGent twee stukken die met het vluchtelingenvraagstuk te maken hebben. In Dit zijn de namen van Tommy Wieringa gaat het over joodse emigranten die uit de Sovjet-Unie naar het Westen willen, in Oogst van de wrok, naar John Steinbeck, zijn het landbouwers in de USA die tijdens de Grote Depressie in de jaren dertig van de vorige eeuw, van Oklahoma naar Californië trekken in de hoop op een beter leven. Beide producties zijn bewerkingen van boeken.
Het gebeurt meer dat literaire werken voor theater of film worden aangepast. Soms een nogal delicate zaak. Maar dit keer zijn zowel de auteurs als het theater er bij gebaat. Bovendien blijken beide verhalen, alhoewel gesitueerd in een voorbije periode van de geschiedenis, zeer actueel, om niet te zeggen blijvend actueel. Zijn we niet allemaal op de vlucht, elk vanuit een eigen motivatie? Daarmee raken we essentiële vragen aan: waarom vlucht iemand en hoe wordt vluchten door nog niet vluchters bekeken? Vluchtelingen verplichten de burgers waar ze aankomen beslissingen te nemen waarmee die burgers ook met zichzelf in het reine trachten te komen.
In Dit zijn de namen hebben we in hoofdzaak te maken met een zoektocht naar een meer spiritueel humane wereld. Dit belet niet dat er ook naar een individueel inzicht wordt gezocht tot in het mystieke toe en de vlucht meteen een geestelijke bevrijding van zichzelf kan zijn. In
Oogst van de wrok gaat het meer om de vlucht van een bepaalde gemeenschap naar een sociaal betere leefwereld. In bepaalde situaties haken de beide thema’s in elkaar. Ook in de theatrale omzetting zijn er associaties waar te nemen. In beide stukken is de scène een plek die niet direct een uitweg biedt. In Oogst van de wrok verblijven de mensen in een barre omgeving, in een herfstweer, in regen en kou en schuilen ze onder een tentzeil, eventueel in een holte onder een boom. In Dit zijn de namen vertoeven ze op een plein, een vlakte, een woestijn?, een gevangenen-koer? Ze kijken en tornen vooral tegen een hoge muur aan, een hoogoplopende skateboardhelling, waar je vergeefs tegenaan rusht.
Luk Perceval en Oogst van de wrok
Deze productie kwam in Duitsland tot stand als een samenwerking tussen NTGent en Thalia Theater Hamburg, (waar Luk Perceval nog tot 2017 aan verbonden is), en Baltic House, Sint-Petersburg. Perceval maakte de bewerking van Steinbecks The Grapes of Wrath op basis van een bewerking van Frank Galati.
De Amerikaan John Steinbeck (1902-1968; Nobelprijs Literatuur 1962) schreef De druiven der gramschap in 1939 en het boek kreeg een enorme weerklank. Steinbeck had de grote economische crisis van de jaren dertig van nabij meegemaakt en trok zich het lot aan van de landelijke proletariërs van Oklahoma die uit armoede naar Californië trokken, het ‘beloofde land’, waar ze echter weer te prooi vielen aan uitbuiting. Over die crisisperiode was er al wel geschreven en theater gemaakt, maar niet met zoveel passie en politieke inslag als in het boek van Steinbeck. Industriebazen in Californië waren woedend en geldschieters van 2oth-Century Fox aarzelden voor een verfilming. De film kwam er toch, al in 1940! Onder meer dank zij filmregisseur John Ford, die evenals Steinbeck sterk meevoelde met de familie Joad en haar lotgenoten. Ook Luk Perceval was gegrepen door Steinbecks engagement. Hij schortte de voorbereiding om een bewerking van twee films van de gebroeders Dardenne op de planken te brengen, op, om Oogst van de wrok te maken, een eigen visie op immigratie, wederzijdse hulp en standvastige hoop, onder het motto: ondanks alles, niet opgeven! Met ‘We moeten verder’ eindigt het stuk, maar dat is nog niet het einde van de tragedie waarin de gelukzoekers verzeild zijn geraakt.
Het stuk wordt gespeeld door een ‘gemengde’ cast, door spelers van verschillende komaf die dan ook verschillende talen spreken. Precies zoals de vluchtelingen die ook van overal kunnen komen en zich op de een of andere manier trachten uit te drukken. Perceval opteert voor een ‘hoofdtaal’, al naargelang de spreektaal van het land of de regio, waar de productie zal te zien zijn. In Hamburg was het vooral Duits, doorspekt met woorden en klanken uit de eigen taal van de spelers. In Gent vooral Nederlands. Hoofdrolspeler Bert Luppes komt uit Nederland; Kristof Van Boven (eerst in München, nu in Hamburg bedrijvig) uit Vlaanderen. Samen met hun medespelers uit uiteenlopende taalgebieden brengen ze een mixt van woorden en klanken. Het polyfoon gebruik van talen, een ’tussentaal’, zoals hij het onder meer ook in FRONT Polyphonie (2014) toepaste, is voor Perceval meer dan een zoeken naar een nieuwe theatertaal. Eerder een zoeken naar de identiteit van de speler. Het gaat niet meer om het interpreteren of het tonen van een realiteit, een doen alsof, maar om het zijn. Het is een gezamenlijke zoektocht van regisseur en spelers naar de te overschrijden grenzen, een altijd onderweg zijn, naar de essentie van het leven en het spelen.
Oogst van de wrok is in de eerste plaats een gevecht met het bedreigde leven. Een voortdurende strijd met de natuurelementen: de natte herfst, de koude nachten. Een schrale boomtak is een enig houvast, symbool van de levensboom, een verwijzing als men wil naar de kale boom in Wachten op Godot van Samuel Beckett. Even symbolisch is het cirkelen rond het grote tentzeil dat zowel open- als dichtgevouwen, meerdere betekenissen van angst, onzekerheid, geen uitweg vinden, in zich draagt. Uiteindelijk is Oogst van de wrok een sterk staaltje samenspel.
Dit zijn de namen
Deze productie is een bewerking door Koen Tachelet (dramaturg NTGent) van de gelijknamige roman van Tommy Wieringa (De Bezige Bij, Amsterdam, 2014), onder andere in 2013 bekroond met de Libris Literatuurprijs. Wieringa (1967) bracht een deel van zijn jeugd op de Antillen door, studeerde geschiedenis en journalistiek en had verschillende baantjes. Hij schrijft romans, gedichten en scenario’s en is ook met muziek en media bedrijvig. Verleden jaar publiceerde hij de bundel reisverhalen Honorair Kozak.
In Dit zijn de namen gaat het niet zozeer om een historische reconstructie van een woestijntocht van een groep joodse vluchtelingen, al wordt verwezen naar de uittocht van de Israëlieten uit Egypte, naar het boek Exodus, het tweede boek in het Oud Testament en naar krantenberichten over mensenhandelaars. In het boek en dus ook in het toneelstuk wordt deze problematiek overstegen. Naast andere items gaat het meer over een persoonlijke vlucht van een westerling, de corrupte ambtenaar en verbitterde commissaris Pontus Beg, die ontdekt dat hij de zoon is van een Joodse vrouw die haar afkomst verborgen hield. De individualistisch ingestelde Beg (Steven Van Watermeulen) ervaart de behoefte aan religie, gemeenschap en ritus om tot een nieuwe, een spirituele identiteit te komen. Zijn innerlijke vlucht staat onder invloed van de vluchtelingen die van kindsbeen af een gemeenschappelijke religie ritueel en innerlijk beleven, die ze nu dreigen ontnomen te worden.
Wieringa plaatst de behoefte aan religie hoog, omdat er in een mensenleven dingen en ervaringen zijn die men niet helemaal begrijpt of kan doorgronden. Dat betekent niet dat men, hoe religieus ook overtuigd, geen misopvattingen heeft of misstappen begaat. Er is een zwarte man vermoord maar de vluchtelingen zijn tot inzicht gekomen en dragen nu zijn hoofd mee als een totem, als een beschermende geest.
Het is duidelijk dat Dit zijn de namen een boek en ook een toneelstuk is met meerdere lagen. De jonge Duitse gastregisseur Philipp Becker (1979) en bewerker Koen Tachelet viseren vooral essentiële inhoudelijke elementen. Je vermoedt onmiddellijk dat Wieringa meer te vertellen heeft en wie het boek leest, komt zeker onder de indruk van de vlotte verhaaltrant en de pure taal. De scène stelt eigen eisen en de spelers bewegen over de naakte vloer en tegen de steil opklimmende achterwand met een niet aflatende gedrevenheid. De bezielde overtuiging de grens te kunnen overschrijden delen ze ook in lichaamstaal aan het publiek mee telkens ze toch de bovenkant niet gehaald hebben. Op het einde staan ze allemaal frontaal het publiek in de ogen te kijken, als om te zeggen: jullie zijn zoals wij waren, altijd onderweg, nooit echt aangekomen. De spelers symboliseren dode vluchtelingen om de levende er attent op te maken dat de strijd nooit ten einde gestreden is.
Evenals in Oogst van de wrok, is ook in Dit zijn de namen, de vertolking homogeen, zij het dat het samenspel in dit laatstgenoemde stuk een trager verloop krijgt. Maar in beide gevallen word je wel aangesproken en voel je de neiging om ook de boeken te lezen.
Info: www.ntgent.be
